Rozkład sił w spółce z ograniczona odpowiedzialnością nie zawsze musi być prostym odzwierciedleniem liczby posiadanych przez wspólników udziałów. Nietypowe relacje biznesowe bądź osobiste między wspólnikami spółek kapitałowych sprawiają, że często odchodzą oni od klasycznych rozwiązań na rzecz nietypowych, aczkolwiek coraz popularniejszych metod indywidualnego ustalenia pozycji wspólników w spółce. Taką możliwość stwarzają w szczególności dwie instytucje prawa handlowego – instytucja udziałów uprzywilejowanych oraz w instytucja uprawnień przyznanych osobiście wspólnikowi spółki.
Osobiste uprawnienia wspólnika*
Instytucja szczególnych osobistych uprawnień przyznawanych wspólnikowi stanowi swoisty wyjątek od zasady równości praw i obowiązków wspólników spółki wynikającej z art. 20 k.s.h. Możliwość ustanowienia na rzecz wspólnika osobistych uprawnień, nie została przez ustawodawcę wyrażona wprost w przepisach dotyczących spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jak ma to miejsce w przepisach dotyczących spółki akcyjnej. Dopuszczalność ustanowienia takich uprawnień jest jednak w doktrynie wyprowadzana z treści artykułów 159 k.s.h. oraz 246 § 3 k.s.h. Jednocześnie art. 174 § 1 k.s.h., mówiąc o zasadzie równości praw wspólników pozwala na pewne jej modyfikacje, poprzez odpowiednie zapisy umowy spółki. Przyznanie w ten w sposób szczególnych uprawnień mniejszościowemu wspólnikowi pozwala na wzmocnieniu jego pozycji w spółce.
Zgodne z art. 159 k.s.h. aby przyznać wspólnikowi szczególne osobiste uprawnienia, niezbędne jest wyraźne określenie w umowie spółki katalogu takich uprawnień, jak również wyraźne wskazanie wspólnika, któremu uprawnienia mają zostać przyznane. Nie dopełnienie tego obowiązku obarczone jest sankcją bezskuteczności takich uprawnień wobec spółki. O ile dokładne określenie katalogu uprawnień nie budzi większych wątpliwości, to kwestia właściwego oznaczenia osoby uprawnionego wspólnika jest w doktrynie sprawą wciąż dyskusyjną.
W mojej ocenie, obowiązek ten jest spełniony tylko wówczas, gdy osoba wspólnika zostanie w sposób wyraźny i indywidualny określona w umowie spółki – przykładowo poprzez podanie imienia i nazwiska bądź firmy wspólnika. Nie spełnia natomiast tego wymogu zapis umowy spółki przyznający osobiste uprawnienia każdemu wspólnikowi, bądź grupie wspólników, którzy spełniają przewidziany w umowie warunek, przykładowo wspólnikom posiadającym więcej niż 10% udziałów spółki. Przeciwne stanowisko kłóci się z osobistym charakterem tych uprawnień oraz ich ustawowym celem polegającym na różnicowaniu pozycji wspólników w spółce. Niemniej jednak w doktrynie zdarzają się również głosy broniące tezy przeciwnej.
Wspólnik, któremu przyznano osobiste uprawnienia może z nich korzystać niezależnie od liczby posiadanych przez siebie udziałów. Istotne jest, aby był wspólnikiem spółki, tj. posiadał co najmniej jeden udział w spółce. W przypadku utraty statusu wspólnika spółki osobiste uprawnienia wygasają. Na tym tle pojawiają się kolejne wątpliwości, szczególnie w sytuacji, gdy były wspólnik ponownie stanie się wspólnikiem spółki, natomiast w miedzy czasie umowa spółki przyznająca mu osobiste uprawnienia nie zostanie odpowiednio zmieniona. Za brakiem możliwości przywrócenia wspólnikowi osobistych uprawnień opowiedział się Sąd Najwyższy, w wyroku SN z dnia 21 stycznia 2005 roku (I CK 528/04).
Osobiste uprawnienia wspólnika mają charakter szczególnych praw podmiotowych. Nie są związane z udziałami w spółce, ale z osobą wspólnika. Osobistych uprawnień nie można zbyć lub darować osobie trzeciej, gdyż mają one charakter praw niezbywalnych. Są prawami niedziedzicznymi – nie wchodzą w skład masy spadkowej i nie przechodzą na spadkobierców wspólnika. Nie jest również możliwe obciążenie osobistych uprawnień prawami na rzecz osób trzecich.
Przepisy k.s.h., w odniesieniu do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, nie określają katalogu osobistych uprawnień, które mogą zostać przyznane wspólnikowi. Taki przykładowy katalog znajdziemy natomiast w art. 354 k.s.h. – w przepisach dotyczących spółki akcyjnej. Użycie przez ustawodawcę w tym artykule zwrotu „w szczególności” wskazuje na otwarty katalog takich osobistych uprawnień. Powszechnie akceptowany w doktrynie i orzecznictwie jest pogląd o możliwości odpowiedniego stosowania katalogu uprawnień z art. 354 k.s.h. do uprawnień przyznanych wspólnikom spółki z ograniczona odpowiedzialnością. Potencjalnie szeroki zakres osobistych uprawnień pozwala na wprowadzenie ich klasyfikacji. Tak więc, osobiste uprawnienia możemy podzielić na uprawnienia o charakterze korporacyjnym, przykładowo: powoływanie i odwoływanie członków organów spółki; organizacyjnym: prawo zwoływania zgromadzenia wspólników spółki i ustalania porządku obrad; majątkowym: prawo pierwszeństwa nabycia udziałów spółki, prawo otrzymywania określonych świadczeń od spółki; kontrolnym: prawo żądania określonych informacji od spółki, obowiązek uzyskania zgody lub konsultacji z wspólnikiem przed dokonaniem określonych czynności przez zarząd spółki.
Wskazane wyżej uprawnienia, to tylko przykłady. W rzeczywistości wspólnicy mogą swobodnie określić ich zakres, mając na uwadze jednak, aby ustanowione na rzecz wspólnika osobiste uprawnienia nie stały w sprzeczności z ustawą, dobrymi obyczajami oraz naturą stosunku prawnego spółki. Tak więc, nie jest dopuszczalne ustanowienie osobistych uprawnień, które na przykład omijałyby przepisy kodeksu spółek handlowych dotyczące liczby głosów bądź wysokości dywidendy. Nie jest dopuszczalne również ustanowienie tzw. „prawa weta” uprawnionego wspólnika w stosunku do działań podejmowanych przez spółkę. Mocno kontrowersyjne w doktrynie jest uzależnienie od zgody uprawnionego wspólnika podjęcia przez zarząd spółki działań w sprawach wyraźnie określonych w umowie spółki.
Podsumowując należy stwierdzić, iż instytucja osobistych uprawnień, pozwala na takie dopasowanie funkcjonowania spółki, które w większym stopniu oddaje rzeczywiste stosunki panujące pomiędzy jej wspólnikami. Pozwala ono na przełamanie klasycznego stosunku sił w spółce wynikającego wprost z liczby posiadanych przez wspólników udziałów. Instytucja osobistych uprawnień stwarza również możliwość odpowiedniego wzmocnienia pozycji mniejszościowego wspólnika w spółce, z zastrzeżeniem jednak pewnych ograniczeń opisanych w powyżej. Zastosowanie instytucji szczególnych osobistych uprawnień wspólnika może być wyjątkowo atrakcyjne dla funkcjonowania tzw. „spółek rodzinnych” bądź wszystkich innych, w których relacje kapitałowe nie zawsze odgrywają najistotniejszą role w stosunkach pomiędzy wspólnikami.
Autor: Michał Kaczor, Aplikant Radcowski, Rachelski i Wspólnicy
