Kontrola podatkowa i skarbowa – uprawnienia kontrolujących

Kontrola rozliczeń podatkowych może być wykonywana dwutorowo – w ramach kontroli podatkowej regulowanej Ordynacją podatkową (ordynacja) oraz w ramach kontroli skarbowej regulowanej przez ustawę o kontroli skarbowej (ustawa). Artykuł ma przybliżyć uprawnienia kontrolujących w zakresie dwóch wskazanych rodzajów kontroli.

Kontrola podatkowa
Celem kontroli podatkowej jest sprawdzenie, czy kontrolowani wywiązują się z obowiązków wynikających z przepisów prawa podatkowego. Kontrolę przeprowadzają organy podatkowe pierwszej instancji, którymi co do zasady są: naczelnik urzędu skarbowego, naczelnik urzędu celnego, wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta albo marszałek województwa. Zasadniczo, kontrolę wszczyna się nie wcześniej niż po upływie 7 dni i nie później niż przed upływem 30 dni od dnia doręczenia kontrolowanemu zawiadomienia o zamiarze wszczęcia kontroli. Jeżeli nie zostanie ona wszczęta w terminie 30 dni od dnia doręczenia zawiadomienia, wszczęcie kontroli wymaga ponownego zawiadomienia. Kontrolę przeprowadzają – zasadniczo – na podstawie imiennego upoważnienia pracownicy lub funkcjonariusze organu (w zależności od organu kontrolującego oraz statusu osoby kontrolującej). Gdy kontrolę prowadzi się w oparciu o upoważnienie, jej zakres nie może wykraczać poza zakres określony tym dokumentem.
Do czego są uprawnieni kontrolujący? Kontrolowany, na żądanie kontrolującego, obowiązany jest zapewnić dostęp do ksiąg w swojej siedzibie albo w miejscu ich prowadzenia lub przechowywania, jeżeli udostępnienie w siedzibie może w znacznym stopniu utrudnić prowadzenie bieżącej działalności. 279) Art. 285a § 1 zmieniony przez art. 1 pkt 99 lit. a) ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. (Dz.U.05.143.1199) zmieniającej nin. ustawę z dniem 1 września 2005Jeżeli zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że kontrolowany będący osobą fizyczną nie ujawnił wszystkich obrotów lub przychodów mających znaczenie dla określenia lub ustalenia wysokości zobowiązania podatkowego, kontrolujący może zwrócić się do kontrolowanego o złożenie oświadczenia o stanie majątkowym na określony dzień.

K282) Art. 285b dodany przez art. 1 pkt 43 ustawy z dnia 7 listopada 2008 r. (Dz.U.08.209.1318) zmieniającej nin. ustawę z dniem 1 stycznia 2009 r.ontrolujący jest uprawniony, w zakresie wynikającym z upoważnienia, m.in. do wstępu na grunt oraz do budynków, lokali lub innych pomieszczeń kontrolowanego, żądania okazania majątku podlegającego kontroli oraz do dokonania jego oględzin, żądania udostępniania akt, ksiąg i innych dokumentów związanych z kontrolą, do sporządzania z nich odpisów, kopii, wyciągów, notatek, wydruków i udokumentowanego pobierania danych w formie elektronicznej. Kontrolujący może zbierać inne niezbędne materiały, legitymować osoby celem ustalenia ich tożsamości, gdy jest to niezbędne dla potrzeb kontroli, przesłuchania świadków, kontrolowanego oraz osób reprezentujących kontrolowanego. W określonych ordynacją okolicznościach, kontrolujący może żądać, aby kontrolowany na czas trwania kontroli, wydał za pokwitowaniem akta, księgi i dokumenty związane z jej przedmiotem.283) Art. 286a § 1 zmieniony przez art. 1 pkt 100 ustawy z dnia 30 czerwca 2005 r. (Dz.U.05.143.1199) zmieniającej nin. ustawę z dniem 1 września 2005 r. Kontrolujący jest także uprawniony do wstępu na teren, do budynku lub lokalu mieszkalnego kontrolowanego celem dokonania oględzin, ale tylko wówczas gdy miejsca te zostały wskazane jako miejsca wykonywania działalności gospodarczej lub jako siedziba kontrolowanego, a jest to niezbędne dla ustalenia lub określenia wysokości zobowiązania podatkowego lub podstawy opodatkowania, a także jeżeli jest to niezbędne do zweryfikowania faktu poniesienia wydatków na cele mieszkaniowe uprawniających do skorzystania z ulg podatkowych. Kontrolujący ma także prawo wstępu na teren, do budynku lub lokalu mieszkalnego kontrolowanego w celu dokonania oględzin oraz przeszukania lokali mieszkalnych, innych pomieszczeń lub rzeczy, jeżeli powzięto informację o prowadzeniu niezgłoszonej do opodatkowania działalności gospodarczej albo w przypadku gdy są tam przechowywane przedmioty, księgi podatkowe, akta lub inne dokumenty mogące mieć wpływ na ustalenie istnienia obowiązku podatkowego lub określenie wysokości zobowiązania podatkowego. Aby dokonać oględzin lub przeszukania kontrolujący winien legitymować się stosowną zgodą prokuratora rejonowego, wydaną na wniosek organu podatkowego. Na szczególną uwagę zwraca fakt, że jeżeli kontrolujący trafi na opór uniemożliwiający lub utrudniający przeprowadzenie czynności kontrolnych albo gdy zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że na taki opór natrafi, może on wezwać do pomocy Policję, Straż Graniczną lub straż miejską. Jeżeli opór stawia żołnierz czynnej służby wojskowej, kontrolujący wzywa do pomocy właściwy organ wojskowy, chyba że zwłoka grozi udaremnieniem czynności kontrolnych, a na miejscu nie ma organu wojskowego.

Kontrola skarbowa
Podstawowym celem kontroli skarbowej, którą sprawują organy kontroli skarbowej, jest ochrona interesów i praw majątkowych Skarbu Państwa oraz zapewnienie skuteczności wykonywania zobowiązań podatkowych i innych należności stanowiących dochód budżetu państwa lub państwowych funduszy celowych.263) Art. 283 § 5 dodany przez art. 21 pkt 1 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U.09.18.97) z dniem 7 marca 2009 r.266) Art. 284 § 5a dodany przez art. 21 pkt 2 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U.09.18.97) z dniem 7 marca 2009 r.278) Art. 285 § 3 zmieniony przez art. 21 pkt 5 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o swobodzie działalności gospodarczej oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U.09.18.97) z dniem 7 marca 2009 r. Czynności związane z realizacją zadań ustawowych wykonują inspektorzy kontroli skarbowej i pracownicy jednostek organizacyjnych kontroli skarbowej. Co do zasady, kontrola podatkowa jest prowadzona wedle reguł przewidzianych dla kontroli podatkowej. Uprawnienia kontrolujących w ramach kontroli skarbowej są jednak dalece bardziej rozbudowane, niż w przypadku kontroli podatkowej. Zanim zostaną przedstawione najistotniejsze z nich, zwraca uwagę, że przy wykonywaniu czynności służbowych, prowadzący kontrolę skarbową są obowiązani do poszanowania godności człowieka oraz respektowania innych praw i wolności obywatelskich. Jak zatem kształtują się uprawnienia wynikającej z ustawy?

Inspektorzy i pracownicy wykonujący czynności związane z realizacją powierzonych zadań, mają prawo m.in. do: legitymowania osób celem ustalenia ich tożsamości oraz zatrzymywania i przeszukiwania osób oraz przeszukiwania pomieszczeń, bagażu i ładunku, zatrzymywania pojazdów w celu przeprowadzenia kontroli przewożonych towarów lub dokumentów przewozowych, badania towarów i pobierania ich próbek, przeprowadzenia kontroli rodzaju używanego paliwa przez pobranie jego próbek ze zbiornika pojazdu, zwracania się o niezbędną pomoc do innych jednostek organizacyjnych, przedsiębiorców i organizacji społecznych, jak również zwracania się w nagłych wypadkach do każdej osoby o udzielenie doraźnej pomocy, w ramach obowiązujących przepisów prawa.

Inspektorzy i pracownicy są upoważnieni do zatrzymywania osób (gdy inne środki pozostające w dyspozycji kontrolujących są bezcelowe lub okazały się nieskuteczne), a także, z zachowaniem ustawowych wymogów, do zatrzymywania pojazdów. Na szczególną uwagę zwraca fakt, że inspektorzy i pracownicy mogą stosować środki przymusu bezpośredniego wobec osób niepodporządkowujących się ich poleceniom; ustawa za środki przymusu bezpośredniego uznaje siłę fizyczną oraz indywidualne techniczne i chemiczne środki lub urządzenia przeznaczone do obezwładniania i konwojowania osób albo do zatrzymywania oraz unieruchamiania pojazdów mechanicznych. W ostateczności, jeżeli środki przymusu bezpośredniego okazały się niewystarczające lub ich użycie ze względu na okoliczności danego zdarzenia nie jest możliwe, inspektor i pracownik mają prawo – na zasadach i w sytuacjach określonych ustawą – użycia broni palnej.

Kontrola skarbowa może także przybrać formę czynności wywiadu skarbowego wykonywanego przez komórki organizacyjne wchodzące w skład jednostek organizacyjnych kontroli skarbowej, zwane wywiadem skarbowym. Przeprowadzanie czynności wywiadu skarbowego polega (z zachowaniem ustawowych ograniczeń) na uzyskiwaniu, gromadzeniu, przetwarzaniu i wykorzystywaniu informacji o dochodach, obrotach, rzeczach i prawach majątkowych podmiotów podlegających kontroli skarbowej, a także na uzyskiwaniu, gromadzeniu, przetwarzaniu i wykorzystywaniu informacji o podmiotach, co do których zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia, określonego ustawą przestępstwa skarbowego.52) Art. 36 ust. 2:- w zakresie, w jakim dotyczy uzyskiwania, gromadzenia, przetwarzania wykorzystywania informacji o osobach zmieniony przez art. 8 pkt 27 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o utworzeniu Wojewódzkich Kolegiów Skarbowych oraz o zmianie niektórych ustaw regulujących zadania i kompetencje organów oraz organizację jednostek organizacyjnych podległych ministrowi właściwemu do spraw finansów publicznych (Dz.U.03.137.1302) z dniem 30 czerwca 2006 r., zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego, syg. akt K 4/04 z dnia 20 czerwca 2005 r. (Dz.U.05.124.1042)- zmieniony przez art. 1 pkt 11 ustawy z dnia 22 września 2006 r. (Dz.U.06.191.1413) zmieniającej nin. ustawę z dniem 11 listopada 2006 r.

Działania – zmieniony przez art. 96 pkt 2 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych (Dz.U.09.201.1540) z dniem 1 stycznia Dmogą być prowadzone w formie czynności operacyjno-rozpoznawczych, w tym umożliwiających uzyskiwanie informacji oraz utrwalanie śladów i dowodów w sposób niejawny.53) Art. 36a uchylony przez art. 8 pkt 27 ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o utworzeniu Wojewódzkich Kolegiów Skarbowych oraz o zmianie niektórych ustaw regulujących zadania i kompetencje organów oraz organizację jednostek organizacyjnych podległych ministrowi właściwemu do spraw finansów publicznych (Dz.U.03.137.1302) z dniem 30 czerwca 2006 r., zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego, syg. akt K 4/04 z dnia 20 czerwca 2005 r. (Dz.U.05.124.1042). W ramach tych czynności, w określonych ustawą sytuacjach, pracownicy wywiadu skarbowego mają prawo do obserwowania i rejestrowania obrazu zdarzeń w miejscach publicznych oraz dźwięku towarzyszącego tym zdarzeniom. W 54) Art. 36aa dodany przez art. 1 pkt 12 ustawy z dnia 22 września 2006 r. (Dz.U.06.191.1413) zmieniającej nin. ustawę z dniem 11 listopada 2006 r.55) Art. 36b:- zmieniony przez art. 1 pkt 13 ustawy z dnia 22 września 2006 r. (Dz.U.06.191.1413) zmieniającej nin. ustawę z dniem 11 listopada 2006 – zmieniony przez art. 4 pkt 1 ustawy z dnia 24 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy – Prawo telekomunikacyjne oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.09.85.716) z dniem 6 lipca 2009 r.ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych, jeżeli inne środki okazały się bezskuteczne albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub nieprzydatne, na zasadach określonych ustawą może być prowadzona niejawnie kontrola operacyjna polegająca na: kontrolowaniu treści korespondencji lub zawartości przesyłek, stosowaniu środków technicznych umożliwiających uzyskiwanie w sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalanie, a w szczególności obrazu, treści rozmów telefonicznych i innych informacji przekazywanych przy pomocy sieci telekomunikacyjnych. Wywiad skarbowy może korzystać z danych o osobie, uzyskanych przez uprawnione organy, służby i instytucje państwowe w wyniku wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych, w tym kontroli operacyjnej, oraz przetwarzać je w rozumieniu przepisów o ochronie danych osobowych, bez wiedzy i zgody osoby, której dane dotyczą.

Autor: Bartłomiej Dobosiewicz, aplikant adwokacki Gregorowicz-Ziemba Krakowiak Gąsiorowski Kancelaria Prawna