Renta lub emerytura w drodze wyjątku – od kogo, dla kogo i kiedy?

Artykuł omawia warunki przyznania przez Prezesa ZUS renty lub emerytury w drodze wyjątku. Zawiera regulację ustawową w tym zakresie popartą linią orzeczniczą sądów administracyjnych.

Zdarza się, że ubezpieczony długotrwale choruje lub osiąga wiek emerytalny, ale nie spełnia warunków z Ustawy z dnia z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ustawa emerytalna) do otrzymania renty z tytułu niezdolności do pracy albo emerytury. W tej sytuacji ubezpieczony może starać się o przyznanie mu przez Prezesa ZUS świadczenia emerytalnego lub rentowego w trybie wyjątkowym, które finansuje budżet państwa.

Renta lub emerytura w drodze wyjątku – regulacja prawna

Z art. 83 ust. 1 ustawy emerytalnej ubezpieczonym oraz pozostałym po nich członkom rodziny, którzy wskutek „szczególnych okoliczności” nie spełniają ustawowych warunków do uzyskania prawa do emerytury lub renty, Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych może odstąpić od przepisów ustawy emerytalnej i przyznać w drodze wyjątku rentę lub emeryturę.  Co ważne, „pojęcie w „drodze wyjątku” nie dotyczy wyjątkowych potrzeb, czy niedostatku, sytuacji życiowej starającego się o to świadczenie, ale zaistnienia w sprawie szczególnych okoliczności usprawiedliwiających niemożność uzyskania danego świadczenia w trybie zwykłym”. [1]

… i  „szczególne okoliczności”

Za „szczególne okoliczności”, o których jest mowa w art. 83 ust. 1 ustawy emerytalnej „(…) należy rozumieć zdarzenie bądź trwały stan wykluczający aktywność zawodową konkretnej osoby z powodu niemożności przezwyciężenia ich skutków (…).

Zdarzenie to musi mieć taki charakter, by uniemożliwiało ubezpieczonemu pracę (…). Przy czym dla oceny, czy w sprawie występują szczególne okoliczności znaczenie i to istotne może mieć wielkość okresu składkowego i nieskładkowego.

Inaczej bowiem należy ocenić sytuację ubezpieczonego mającego niewielki taki okres, inaczej zaś sytuację ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy w rozmiarze niewiele odbiegającym od wymaganego ustawowo”.

Wynika to z uzasadnienia wyroku z dnia 20 lipca 2016 r. w sprawie I OSK 872/16, w którym Naczelny Sąd Administracyjny (NSA) przedstawił utrwalone orzecznictwo sądowoadministracyjne w sprawie świadczeń społecznych w drodze wyjątku. [2]

Przykłady z orzecznictwa sądów administracyjnych dla renty lub emerytury z wyjątku

1. W uzasadnieniu wyroku z dnia 12 marca 2009 r. w sprawie I OSK 1023/08 NSA podał:

„(…) Zatem w sytuacji ustalenia, że stan zdrowia skarżącego na kilka lat przed zgłoszeniem wniosku był na tyle zły, że uniemożliwiał podjęcie zatrudnienia, zarówno wiek skarżącego, jak i wielkość okresu składkowego i nieskładkowego (…) mogły mieć znaczenie dla oceny wystąpienia szczególnych okoliczności w rozumieniu art. 83 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach”. [3]

2. W uzasadnieniu wyroku z dnia 2 października 2009 r. w sprawie I OSK 307/09 NSA stwierdził :

„Za usprawiedliwione – w świetle przesłanki „szczególnych okoliczności” – należy natomiast uznać bezrobocie występujące w powiązaniu z innymi zdarzeniami, np. koniecznością sprawowania opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym, bądź obłożnie chorym członkiem rodziny, postępującą chorobą potwierdzoną orzeczeniem o stopniu niepełnosprawności, wiekiem osoby bezrobotnej zbliżającym się do ustawowego wieku emerytalnego,(…)”. [4]

3. Uzasadnioną okolicznością z art. 83 ust. 1 ustawy emerytalnej nie będzie „(…) podejmowanie pracy nieobjętej ubezpieczeniem społecznym”, ponieważ, „(…) jest niezgodne z prawem, stąd tym bardziej nie można uznać, by było przez ustawodawcę akceptowane nawet jako zjawisko szczególne”. [5]

Jakie są warunki przyznania renty lub emerytury w drodze wyjątku

W celu przyznania świadczenia wyjątkowego osoba zainteresowana musi spełnić następujące warunki :

• mieć status osoby ubezpieczonej albo być członkiem jej rodziny,
• nie spełniać ustawowych warunków do uzyskania prawa do emerytury lub renty,
• nie móc podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym, ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek,
• nie posiadać niezbędnych środków utrzymania.

Wszystkie te warunki muszą wystąpić kumulatywnie (łącznie). Brak spełnienia jednego z nich wyklucza możliwość przyznania niniejszego świadczenia.

Ważne!

„Przy ustalaniu prawa do świadczenia w drodze wyjątku bierze się pod uwagę łączny okres ubezpieczenia na przestrzeni całego życia pracownika. Okres ten powinien być adekwatny do jego wieku, a niespełnienie przez ubezpieczonego warunków do uzyskania świadczenia na zasadach ogólnych musi być skutkiem szczególnych okoliczności” (wyrok NSA z 8 lutego 2002 r. w sprawie II SA 2235/01.  

Przykład z orzecznictwa

„(…) sama trudna sytuacja zdrowotna i materialna nie wystarcza do przyznania świadczenia typu ubezpieczeniowego, a więc uzależnionego co do zasady od zaistnienia przesłanek składających się na jego podstawę prawną. Świadczenie z art. 83 ust. 1 przedmiotowej ustawy nie jest bowiem świadczeniem socjalnym i nie zależy wyłącznie od potrzeb osoby ubiegającej się o to świadczenie, nawet gdy są one uzasadnione”.  Tak WSA w Warszawie w wyroku z dnia 6 listopada 2007 r. w sprawie II SA/Wa 1056/07.

Renta rodzinna w drodze wyjątku

W związku z faktem bycia ubezpieczonym Prezes ZUS może przyznać także rentę rodzinną w drodze wyjątku.  Jest ona (…) „świadczeniem pochodnym od świadczenia, jakie przysługiwałoby osobie zmarłej. Organ był zatem obowiązany, w pierwszej kolejności zbadać spełnienie ww. przesłanek przez zmarłego ojca małoletniego dziecka, a następnie przez wnioskodawcę – członka rodziny osoby zmarłej.

(…)  zmarły S. G. posiadał krótki staż ubezpieczeniowy, nieadekwatny do jego wieku (57 lat w dacie zgonu) oraz to, że od […] stycznia 1994 r. do dnia śmierci nie podejmował on pracy, ani żadnej innej działalności objętej ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym. Z treści wniosku o przyznanie świadczenia w drodze wyjątku oraz przedłożonych dokumentów nie wynikają zaś żadne okoliczności, które usprawiedliwiałyby tak długi okres braku aktywności zawodowej zmarłego, a które mogły być uznane za okoliczność szczególną (…)”. [6]

Wniosek do Prezesa ZUS o rentę lub emeryturę w drodze wyjątku

Wniosek o emeryturę lub rentę w drodze wyjątku powinien być zaadresowany do Prezesa ZUS i zawierać :

• miejsce i datę jego sporządzenia,
• oznaczenie wnioskodawcy ,
• oznaczenie adresata,
• tytuł wniosku: Wniosek o przyznanie emerytury /renty w drodze wyjątku,
• petitum wniosku, czyli to o co wnioskodawca wnosi,
• uzasadnienie,
• podpis wnioskodawcy,
• załączniki.

We wniosku ubezpieczony powinien wykazać szczególne zdarzenia losowe  przez które nie może spełnić ustawowych warunków do przyznania mu danego świadczenia oraz, że nie ma niezbędnych środków utrzymania. Podane we wniosku okoliczności należy odpowiednio udokumentować.

Przykłady z orzecznictwa

1. „(…) po ustaniu prawa do zasiłku dla bezrobotnych jego stan zdrowia był bardzo zły, a w końcu wskutek choroby nowotworowej stracił głos, bezskutecznie próbował znaleźć zatrudnienie, a w końcu podjął się pracy społecznej” (wyrok NSA z dnia 12 marca 2009 r. w sprawie I OSK 1023/08).
2. „(…) w dziesięcioleciu na 18 miesięcy od ustania ubezpieczenia, tj. od […] grudnia 2000 r. […] listopada 2010 r. skarżący udowodnił łącznie 4 lata, 9 miesięcy, 13 dni okresów składkowych i nieskładkowych zamiast wymaganych 5 lat. Można zatem przyjąć, że gdyby nie nieszczęśliwy wypadek, który miał miejsce w lutym 2009 r., skarżący byłby w stanie wypracować wymagany okres do uzyskania świadczenia na zasadach ogólnych” (wyrok WSA w Warszawie z dnia 8 lutego 2016 r., II SA/Wa 1375/15).

Do wniosku należy załączyć podpisane przez wnioskodawcę Oświadczenie o stanie rodzinnym, majątkowym i o sytuacji materialnej (druk ZUS Rp-15) oraz dokumenty potwierdzające informacje podane w tym oświadczeniu m.in.:

• zaświadczenie o zatrudnieniu i wynagrodzeniu,
• zaświadczenie z powiatowego urzędu pracy albo ośrodka pomocy społecznej o pobieranych świadczeniach (np. zasiłek dla bezrobotnych, zasiłek stały),
• dokumenty potwierdzające tytuł prawny do mieszkania oraz posiadanych nieruchomości (np. działka rolna)  i ruchomości (np. samochód).

Wniosek do Prezesa ZUS wraz z wymaganymi załącznikami można złożyć za pośrednictwem oddziału rentowego lub bezpośrednio do Centrali ZUS. Decyzje podejmowane przez Prezesa ZUS mają charakter uznaniowy i podlegają  kontroli Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego.

Podsumujmy …

Z art. 83 ustawy emerytalnej Prezes ZUS może przyznać w drodze wyjątku rentę lub emeryturę, ale „(…) przyznanie świadczenia w drodze wyjątku możliwe jest tylko wtedy, gdy do wymaganego okresu ubezpieczenia brakuje niewielki okres, który dodatkowo muszą usprawiedliwiać szczególne okoliczności, a osoba ubiegająca się o świadczenie nie może podjąć pracy (lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym) ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek i nie ma niezbędnych środków utrzymania” (wyrok WSA w Warszawie z dnia 6 listopada 2007 r. w sprawie II SA/Wa 1056/07).

Podstawa prawna:

– art. 83 ust. 1 , art. 84  Ustawy z dnia z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. Dz.U. 2017. 1383)

Objaśnienie:

[1] Wyrok WSA w Warszawie z dnia 12 sierpnia 2015 r.  w sprawie II SA/Wa 713/15 – http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/99B85AC442  (dostęp w dniu 27 listopada 2017 r.)

[2] Wyrok NSA  z dnia 20 lipca 2016 r. w sprawie I OSK 872/16 – http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/C12666E0EE (dostęp w dniu 27 listopada 2017 r.)

[3] Wyrok NSA  z dnia 12 marca 2009 r. w sprawie  I OSK 1023/08  http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/D0D170E7A8 (dostęp w dniu 27 listopada 2017 r.)

[4] Wyrok NSA z dnia 2 października 2009 r. w sprawie I OSK 307/09 – http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/C83EC8869B (dostęp w dniu 27 listopada 2017 r.)

[5] Wyrok NSA z 15 stycznia 2009 r. w sprawie I OSK 673/08

[6] Wyrok WSA w Warszawie z dnia 12 sierpnia 2015 r. w sprawie II SA/Wa 713/15.

Stan prawny na 27 listopada 2017 roku

Wanda Książek – współpracownik Portalu