Uwaga na klauzule niedozwolone w umowach z konsumentami

W przypadku umów zawieranych z konsumentami przepisy prawa wprowadzają ograniczenia odnoszące się wprost do treści i szczegółowych zapisów w tego typu umowach. Uwaga na klauzule niedozwolone w umowach z konsumentami – temat ten warto poznać by uniknąć istotnych, negatywnych konsekwencji związanych z ich stosowaniem. Przedsiębiorcy zawierający umowy z takimi klientami (z konsumentami) winni mieć na uwadze to, by w umowach przez nich stosowanych takie klauzule nie zostały zawarte. Uwaga więc na klauzule abuzywne w umowach z konsumentami. Wprowadzenie takich dodatkowych ograniczeń dla klauzul stosowanych w umowach z konsumentami jest konsekwencją przekonanie ustawodawcy, że konsument jako podmiot słabszy powinien podlegać daleko większej ochronie niż profesjonalny podmiot (za profesjonalistę uważa się także przedsiębiorcę prowadzącego drobna działalność gospodarczą, w odniesieniu do którego nie obowiązują takie podwyższone standardy ochrony jego praw).

W odniesieniu do takich niedozwolonych zapisów w umowach z konsumentami kodeks cywilny w przepisach art. 385¹ § 1 i 3 KC dla obrotu konsumenckiego posługuje się pojęciami „niedozwolonych postanowień umownych”. W doktrynie prawa są one również nazywane klauzulami abuzywnymi lub klauzulami szarymi.

Zgodnie ze wskazanym przepisem:

Art. 385¹ § 1. Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.

• 2. Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z § 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie.
• 3. Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta.
• 4. Ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje.

Co to są klauzule abuzywne (klauzule niedozwolone)?

Klauzulami abuzywnymi w umowach z konsumentami są więc takie konkretne zapisy w umowie, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu (a więc takie, które nie zostały z nim uzgodnione, lecz zostały mu przedstawione przez drugą stronę, zwykle o silniejszej pozycji, jedynie do zaakceptowania). Konsument w odniesieniu do takich zapisów ma więc dwa wyjścia – może albo umowę z taka klauzula podpisać lub odmówić podpisania. Dodatkowo zapis umowy – by zostać uznany za klauzulę niedozwoloną – musi kształtować  prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy.  Wszystko to, musi zostać wykazane w toku postępowania sądowego lub postepowania przez Prezesem UOKiK – o czym niżej.

Jakie mamy klauzule abuzywne?

Przykładowy wykaz klauzul abuzywnych zawarty jest w art. 385³ KC. Zgodnie z nim w razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności:

• wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie;
• wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;
• wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta z wierzytelnością drugiej strony;
• przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy;
• zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta;
• uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta zawierania w przyszłości dalszych umów podobnego rodzaju;
• uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie;uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta;
• przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy;
• uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie;
• przyznają tylko kontrahentowi konsumenta uprawnienie do stwierdzania zgodności świadczenia z umową;
• wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie niespełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania;
• przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy
• pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia;
• zastrzegają dla kontrahenta konsumenta uprawnienie wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przyczyn i stosownego terminu wypowiedzenia
• nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy;
• nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego;
• stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile konsument, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie złoży przeciwnego oświadczenia;
• przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia;
• przewidują uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy;
• uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez osoby, za pośrednictwem których kontrahent konsumenta zawiera umowę lub przy których pomocy wykonuje swoje zobowiązanie, albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności;
• przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta;
• wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzygnięcie sądu polubownego polskiego lub zagranicznego albo innego organu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy.

Katalog klauzul niedozwolonych (abuzywnych) w obrocie konsumenckim zawarty w kodeksie cywilnym nie jest zamknięty – jest tylko przykładowy.

Przypomnieć należy, że przed 17 kwietnia 2016 r., a więc przed wejściem w życie znowelizowanej ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, klauzule uznane przez Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów za niedozwolone wpisywane były przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów do specjalnego rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, który wiązał wszystkie podmioty.

Jak odbywa się kontrola stosowanych wzorców w umowach z konsumentami?

Stosowane przez przedsiębiorców w umowach z konsumentami wzorce umowne podlegają kontroli.

Kontrola ta odbywać się może w dwojaki sposób:

• Przed sądem właściwości ogólnej w ramach postępowania toczącego się między stosującym niedozwolone klauzule a konsumentem – mówi się wówczas o kontroli incydentalnej. Wyrok wydany w takiej sprawie ma skutek wyłącznie między stronami takiego sporu. W toku takiej sprawy konsument może podnieść, iż dany zapis stanowił klauzule abuzywną.
• Konsument może również powiadomić Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów o podejrzeniu stosowania przez przedsiębiorcę niedozwolonego postanowienia wzorca umowy i zostać dopuszczony w charakterze zainteresowanego do udziału w postępowaniu prowadzonym przez Urząd w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone.  Jest to tzw. kontrola abstrakcyjna wzorca.

Wynikiem postępowania w sprawie o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone jest wydanie przez Prezesa UOKiK decyzji administracyjnej, w której rozstrzyga, czy dana klauzula ma niedozwolony charakter oraz zakazuje jej dalszego wykorzystywania. Zgodnie z art. 23d znowelizowanej ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów  prawomocna decyzja UOKiK o uznaniu postanowienia wzorca umowy za niedozwolone ma skutek wobec przedsiębiorcy, co do którego stwierdzono stosowanie niedozwolonego postanowienia umownego oraz wobec wszystkich konsumentów, którzy zawarli z nim umowę na podstawie wzorca wskazanego w decyzji.

Decyzje Prezesa publikowane są tutaj. Podstawą do publikowania tych decyzji jest art. 31 pkt 15 ustawy z 16 lutego 2007 roku o ochronie konkurencji i konsumentów (t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 184).

Konsekwencje stosowania przez przedsiębiorcę klauzul niedozwolonych

Przedsiębiorcy prowadzący działalność gospodarczą bardzo dokładnie winni analizować stosowane poprzez nich wzorce umów, tak by nie zawierały one zapisów, które zgodnie z przepisami prawa możnaby uznać za postanowienia niedozwolone w obrocie konsumenckim. Konsekwencje naruszenia tych zapisów – nawet nieumyślnie – mogą być znaczące. Dla przykładu – zgodnie z art. 106 znowelizowanej ustawy znowelizowanej ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów Prezes Urzędu może nałożyć na przedsiębiorcę, w drodze decyzji, karę pieniężną w wysokości nie większej niż 10% obrotu osiągniętego w roku obrotowym poprzedzającym rok nałożenia kary, jeżeli przedsiębiorca ten, choćby nieumyślnie dopuścił się naruszenia zakazu określonego w art. 23a.

 Joanna Mizińska, adwokat

Kancelaria Adwokacja Joanna Mizińska

kontakt: joanna@mizinska.pl