Instytucja „prawa pomocy” na gruncie przepisów o postępowaniu przed sądami administracyjnymi w istocie mieści w sobie dwie formy pomocy (instytucje procesowe), mianowicie zwolnienie od kosztów sądowych oraz ustanowienie pełnomocnika w osobie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego. Prawo pomocy może być przyznane w zakresie całkowitym lub częściowym Prawo pomocy w zakresie całkowitym obejmuje zwolnienie od kosztów sądowych oraz ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego. Prawo pomocy w zakresie częściowym obejmuje zwolnienie tylko od opłat sądowych w całości lub w części albo tylko od wydatków albo od opłat sądowych i wydatków lub obejmuje tylko ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego. Przyznanie prawa pomocy nie zwalnia strony od obowiązku zwrotu kosztów postępowania, jeżeli obowiązek taki wynika z innych przepisów.
Przyznanie prawa pomocy poprzedzane jest badaniem kondycji finansowej wnioskodawcy, którym może być osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej. W zakresie całkowitym prawo pomocy może być przyznane wówczas, gdy wnioskodawca, będący osobą fizyczną wykaże, że nie jest w stanie ponieść pełnych kosztów postępowania, bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i dla rodziny, zaś wnioskodawca będący osobą prawna lub jednostką organizacyjną nie posiadającą osobowości prawnej wykaże, że nie ma żadnych środków na poniesienie jakichkolwiek kosztów postępowania. W przypadku częściowego zwolnienia od kosztów, konieczne jest wykazanie braku możliwości poniesienia pełnych kosztów postępowania, bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny (osoby fizyczne) lub braku dostatecznych środków na poniesienie pełnych kosztów postępowania (osoby prawne i jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej).
W sądownictwie administracyjnym dotychczas niejednolicie była interpretowana kwestia konieczności udzielenia pełnomocnictwa ustanowionemu z urzędu adwokatowi, radcy prawnemu, doradcy podatkowemu czy rzecznikowi patentowemu. Przeważa pogląd, iż dopiero udzielenie pełnomocnictwa przez stronę jest równoznaczne z objęciem funkcji pełnomocnika, co oznacza, iż samo ustanowienie pełnomocnika z urzędu nie uprawnia go do działania w imieniu strony, póki nie otrzyma stosownego pełnomocnictwa. Tak więc najpierw sąd wydaje postanowienie o przyznaniu prawa pomocy, następie występuje do stosownego organu samorządu zawodowego o wyznaczenie konkretnej osoby do pełnienia funkcji pełnomocnika, wreszcie strona udziela odpowiedniego pełnomocnictwa. Taka procedura pozostawia stronie ubiegającej się o ustanowienie pełnomocnika z urzędu prawo wyboru zastępcy procesowego. Niemniej nieudzielenie pełnomocnictwa wskazanemu adwokatowi, radcy prawnemu, rzecznikowi patentowemu lub doradcy podatkowemu nie uprawnia strony do domagania się ustanowienia przez sąd nowego pełnomocnika, a jedynie do złożenia wniosku do właściwego organu samorządu zawodowego o wskazanie innej osoby, której powierzona zostanie funkcja pełnomocnika strony.
Autor: Anna Oleksiewicz, prawnik w Kancelarii STOPCZYK & MIKULSKI