Niedozwolone postanowienia umowne – jak sobie z nimi radzić

9 grudnia 2009

845

W praktyce obrotu gospodarczego przedsiębiorcy świadczący usługi na masową skalę wydają tzw. wzorce umowne. Wzorce umowne są to dokumenty określające prawa i obowiązki stron umowy zawieranej z przedsiębiorcą. Konieczność stosowania wzorców umownych wynika z faktu, iż bardzo uciążliwe byłoby negocjowanie warunków umowy indywidualnie z każdym z klientów przedsiębiorstwa w sytuacji w której przedsiębiorstwo posiada np. dziesiątki tysięcy klientów (bank wydający karty płatnicze lub przedsiębiorstwo świadczące usługi telekomunikacyjne). Niemniej, stosowanie w obrocie wzorców umownych związane jest z pewnym ryzykiem dla konsumentów. Ryzyko to materializuje się w postaci wystąpienia we wzorcu umownym niedozwolonego postanowienia umownego. W związku z tym warto zapoznać się z istotą niedozwolonego postanowienia umownego, zagrożeniami jakie wypływają z jego wystąpienia w treści wzorca oraz możliwymi sposobami obrony przed takim postanowieniem, jakie przedsięwziąć może konsument.

Z powyższego wynika, że niedozwolone postanowienia umowne mogą pojawić się w stosunkach przedsiębiorcy z konsumentem. Konsumentem, zgodnie z przepisami KC, jest osoba fizyczna dokonująca czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową (art. 221 KC).
Kodeks cywilny (KC) stanowi, iż ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki umów, wzór umowy, regulamin, wiąże drugą stronę, jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy (art. 384 § 1 KC). Termin doręczenia powinien zostać określony tak, aby umożliwić drugiej stronie swobodne zapoznanie się z treścią wspomnianych dokumentów. Warto przy tym zapoznać się z treścią tych pism. Pamiętać bowiem należy, że stanowią one integralny element umowy zawieranej pomiędzy stronami (np. umowy o rachunek bankowy) i jako takie wiążą stronę w tym samym stopniu co umowa (w umowach zawieranych w obrocie masowym znajduje się zazwyczaj postanowienie wskazujące, iż wzorce umowne stanowią integralną część umowy). W praktyce jednak mało kto dokładnie zapoznaje się z treścią tych pism.
We wzorcu umownym może pojawić się jednak postanowienie, które – ogólnie rzecz ujmując – narusza interes konsumenta. Takie postanowienie nazywane jest niedozwolonym postanowieniem umownym (lub klauzulą abuzywną). Definicję niedozwolonego postanowienia umownego zawiera KC. Stanowi on, iż postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Nie dotyczy to jednak postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny (art. 3851 § 1 KC). Postanowienie umowne, by mogło być uznane za niedozwolone, musi zostać konsumentowi „narzucone”. Innymi słowy, konsument nie może negocjować treści takiego postanowienia. Brak możliwości negocjacji w tym zakresie wynika z woli przedsiębiorcy. Stąd też realne jest ryzyko, iż tak skonstruowane postanowienie będzie chroniło interes przedsiębiorcy kosztem interesu konsumenta. Dojdzie więc do pogwałcenia interesu konsumenta. KC precyzuje, iż postanowienie takie kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, a przy tym jednocześnie rażąco narusza jego interesy. Pojęcia użyte w treści przepisu są nieostre. Jest to jednak celowy zabieg legislacyjny. Ma on umożliwić zastosowanie przepisu do jak największej liczby przypadków. Przy tym postanowienia te powinny być interpretowane pod kątem cech indywidualnego przypadku. Konsekwencją zamieszczenia we wzorcu umownym takiego niedozwolonego postanowienia jest brak związania konsumenta tym postanowieniem. Niemniej, pomimo wystąpienia takiego postanowienia, strony związane są umową w pozostałym zakresie (art. 3851 § 2 KC)
W związku z powyższym powstaje pytanie o to co powinien zrobić konsument w sytuacji w której dojdzie do wniosku, iż konkretne postanowienie zawarte we wzorcu umownym jest dla niego niekorzystne. Przede wszystkim rozsądne wydaje się przedstawienie sprawy przedsiębiorcy. Być może uda się załatwić ją w sposób ugodowy – przedsiębiorca zrezygnuje ze stosowania niedozwolonego przepisu wzorca umownego. Przy tym warto przedstawić swoje racje na piśmie (cel dowodowy).
Jeżeli próba ugodowego załatwienia sprawy nie przyniesie efektu, wówczas konsument może zwrócić się o pomoc do powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów. Instytucję rzecznika konsumentów normuje Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów (u.o.k.k.). Przepisy u.o.k.k. stanowią, iż do zadań rzecznika konsumentów należy m.in. zapewnienie bezpłatnego poradnictwa konsumenckiego i informacji prawnej w zakresie ochrony interesów konsumentów, występowanie do przedsiębiorców w sprawach ochrony praw i interesów konsumentów oraz wytaczanie powództw na rzecz konsumentów (art. 42 ust. 1 i 2 u.o.k.k.). Reasumując, zadaniem rzecznika konsumentów jest świadczenie bezpłatnej pomocy na rzecz konsumentów w ich stosunkach z przedsiębiorcami. Niestety, instytucja rzecznika konsumentów jest w Polsce mało znana. Wydaje się więc, iż istnieje potrzeba jej rozpropagowania. Świadomość konsumentów co do możliwości skorzystania z fachowej i bezpłatnej pomocy prawnej z pewnością przyczyni się do wzmocnienia ich praw w stosunkach z przedsiębiorcami. Adresy właściwych rzeczników konsumentów odnaleźć można w Internecie.
Kolejną możliwością postępowania w omawianym przypadku jest wytoczenie powództwa przed Sądem Ochrony Konkurencji i Konsumentów (SOKiK) o uznanie wzorca umownego za niedozwolony. Z uwagi jednak na fakt, iż konsument – z racji swojej pozycji na rynku – może nie mieć odpowiedniej wiedzy i środków finansowych na samodzielne prowadzenie sprawy, przepisy prawa przewidują inne rozwiązanie. Mianowicie, powództwo takie może wytoczyć również organizacja społeczna, do której zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów, rzecznik konsumentów oraz Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (art. 47938 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego). W związku z tym konsument może zgłosić jednemu z wyżej wymienionych podmiotów podejrzenie stosowania niedozwolonego postanowienia umownego przez przedsiębiorcę. Podmiot ten skieruje z kolei powództwo do SOKiK.
W rezultacie SOKiK może uznać postanowienie umowne za niedozwolone, zakazać jego stosowania i nałożyć karę na przedsiębiorcę stosującego omawiane postanowienie. Ponadto, postanowienie takie wpisywane jest do Rejestru Klauzul Niedozwolonych, który prowadzony jest przez Prezesa UOKiK (z rejestrem można zapoznać się na stronie internetowej UOKiK – www.uokik.gov.pl). Dalsze wykorzystywanie w obrocie niedozwolonego postanowienia umownego jest zabronione. KPC stanowi, iż prawomocny wyrok SOKiK uznający dane postanowienie za niedozwolone, ma skutek wobec osób trzecich od chwili wpisania postanowienia do Rejestru Klauzul Niedozwolonych.
W świetle powyższego uznać należy, że prawo wyposaża konsumenta w narzędzia obrony przed niedozwolonymi postanowieniami umownymi.