W niektórych mediach można spotkać się z praktyką stosowania określenia „przysięgły” jako zamiennika dla wyrażenia „ławnik”. Utożsamianie obu terminów należy uznać za nieprawidłowe – pojęcia te odnoszą się bowiem do dwóch zupełnie różnych instytucji.
Sędziowie przysięgli
Instytucja sędziów przysięgłych powstała w Anglii w XIII w. i została przejęta przez państwa powstałe na terytoriach dawnych kolonii angielskich (B. Banaszak, Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych, Wrocław 2004, s. 587). Przysięgli występowali zarówno w procesie karnym, w formie ławy wielkiej oraz ławy małej, jak i w procesie cywilnym poprzez ławę dla spraw cywilnych (M. Maciejewski, Historia powszechna ustroju i prawa, Warszawa 2004, s. 210). W sprawach karnych sędziowie przysięgli wypowiadają się zazwyczaj jedynie co do winy oskarżonego, natomiast kwestia kary pozostaje w gestii sędziego zawodowego. W sprawach cywilnych zaś przysięgli orzekają o istniejącym stanie faktycznym, z kolei szczegółowe rozstrzygnięcie, dokonane w oparciu o ustalony stan faktyczny, należy do fachowego sędziego.
Instytucję ławy przysięgłych w polskim systemie prawnym przewidywał Kodeks postępowania karnego z 1928 r. Obecnie w Polsce przysięgli nie występują w żadnym organie sądowniczym.
Ławnicy
Ławnicy natomiast są to obywatele, którzy posiadają pełnię praw członka składu orzekającego, choć nie są sędziami zawodowymi. Instytucja ta została rozpowszechniona w XVIII i XIX w. w państwach Europy kontynentalnej (B. Banaszak, op. cit., s. 589). W sprawach karnych ławnicy orzekają na równi z sędzią, zarówno o winie, jak i o karze. W polskim porządku prawnym ławnicy występują w sprawach karnych w sprawach o zbrodnie oraz w sprawach o przestępstwa, za które przewiduje się karę dożywotniego pozbawienia wolności (art. 28 § 2 i 4 Kodeksu postępowania karnego). W sprawach cywilnych ławnicy rozstrzygają zarówno o istniejącym stanie faktycznym, jak i o subsumpcji (przyporządkowaniu stanu faktycznego pod obowiązujący stan prawny). W polskim postępowaniu cywilnym ławnicy orzekają w sprawach z zakresu prawa pracy, np. w o ustalenie istnienia stosunku pracy czy o odszkodowanie lub zadośćuczynienie w wyniku stosowania mobbingu, oraz w sprawach ze stosunków rodzinnych, m.in. o rozwód, separację czy rozwiązanie przysposobienia (art. 47 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego).
W polskim systemie prawnym ławnicy, podobnie jak sędziowie, są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom (art. 169 § 1 Prawa o ustroju sądów powszechnych). Ławnik nie może jednak sprawować funkcji sędziego przewodniczącego, ani sędziego wyznaczonego do dokonania czynności poza rozprawą.
Ławników wybierają w Polsce rady poszczególnych gmin. Ławnik musi mieć ukończone trzydzieści lat, lecz nie może przekroczyć lat siedemdziesięciu. Ławnik musi być obywatelem polskim, posiadać co najmniej wykształcenie średnie oraz być nieskazitelnego charakteru.
Ławnikami w naszym kraju nie mogą być m.in. osoby zatrudnione w sądach i prokuraturze, radcy prawni i aplikanci radcowscy, adwokaci i aplikanci adwokaccy oraz duchowni.
Porównanie instytucji
Zarówno sędziowie przysięgli, jak i ławnicy stanowią formę udziału czynnika społecznego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Mając powyższe na uwadze, należy jednak zważyć, że zakresy kompetencji obu instytucji znacznie się od siebie różnią. Zamienne stosowanie terminów „przysięgły” i „ławnik” nie jest więc w żadnej mierze zasadne.
Podstawa prawna:
art. 158-175 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2001 r. Nr 98 poz. 1070, ze zm.),
art. 28 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 1997 r. Nr 89 poz. 555, ze zm.),
art. 47 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 r. Nr 43 poz. 296, ze zm.).
Autorzy:
Jan Jednoralski, radca prawny
Andrzej Jednoralski, aplikant radcowski
Kancelaria Radcy Prawnego „ART”
J A N J E D N O R A L S K I
