Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii

Polski ustrojodawca zapewnia każdemu wolność sumienia i religii (art. 53 ust. 1 Konstytucji RP). O ile zakres wolności religijnej został skonkretyzowany na poziomie regulacji konstytucyjnych, o tyle wolności sumienia bliżej prawnie nie zdefiniowano.

Wolność wyznawania i przyjmowania religii
Wolność religii obejmuje m.in. wolność wyznawania lub przyjmowania religii według swego wyboru.

Ten aspekt wolności religii oznacza także prawo do prowadzenia życia zgodnego ze wskazaniami wyznawanej religii. Pewną gwarancję w tym zakresie daje art. 85 ust. 3 Konstytucji RP. Zgodnie z tym przepisem obywatel, któremu przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwalają na odbywanie służby wojskowej, może być obowiązany do służby zastępczej na zasadach określonych w ustawie.

Swoboda uzewnętrzniania religii
Wolność religijna zawiera także prawo do uzewnętrzniania religii. Religia może być uzewnętrzniana zarówno indywidualnie, jak i zbiorowo, tak publicznie, jak i prywatnie.

Uzewnętrznianie religii przejawia się w uprawieniu kultu, modlitwie, uczestniczeniu w obrzędach oraz nauczaniu i praktykowaniu.

Z uzewnętrznianiem religii łączy się zakaz zmuszania kogokolwiek do uczestniczenia lub nieuczestniczenia w praktykach religijnych.

Swoboda posiadania świątyń i innych miejsc kultu oraz prawo do korzystania z pomocy religijnej
Wolność religii obejmuje również prawo do posiadania świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących.
Osoby wierzące mają także prawo do korzystania z pomocy religijnej osób duchownych tam, gdzie się znajdują. Gwarancja korzystania z pomocy religijnej dotyczy przede wszystkim osób, które w związku z obowiązkiem szczególnego podporządkowania, mogą mieć utrudniony dostęp do osób duchownych (np. żołnierze, więźniowie, osoby hospitalizowane).

Prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie ze swoim przekonaniami
Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania oraz nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Wychowanie to powinno jednak uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.

Z prawem rodziców do wychowania i nauczania religijnego dzieci wiąże się dopuszczalność nauczania religii w szkołach. W Polce przedmiotem nauczania w szkole może być jedynie religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób.

Publiczne przedszkola, szkoły podstawowe i gimnazja organizują naukę religii na życzenie rodziców. Publiczne szkoły ponadgimnazjalne organizują naukę religii na życzenie bądź rodziców, bądź samych uczniów. Po osiągnięciu pełnoletności o pobieraniu nauki religii decydują bowiem sami uczniowie (art. 12 ust. 1 ustawy o systemie oświaty).

Wskazane wyżej „życzenie” rodziców bądź uczniów co do chęci pobierania nauki religii jest wyrażane w najprostszej formie oświadczenia, które nie musi być ponawiane w kolejnym roku szkolnym, może natomiast zostać zmienione (§ 1 ust. 2 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach).

Wolność sumienia, czyli swoboda światopoglądowa
Wolność sumienia, w przeciwieństwie do wolności religijnej, nie jest szczegółowo unormowana w Konstytucji RP.

Wydaje się, że wolność sumienia oznacza swobodę światopoglądową, zgodnie z którą każdy może przyjmować wybrany przez siebie system poglądów i norm moralnych, filozoficznych czy społecznych.

Wolność sumienia ma szczególne znaczenie dla ludzi niewierzących, którzy nie kierują się w swoim postępowaniu określonymi normami religijnymi. Wolność ta może jednak w pewnym zakresie odnosić się również do ludzi wierzących, a mianowicie w tych dziedzinach światopoglądu, które pozostają poza zakresem norm religijnych.

Zarówno do wolności religii, jak i do wolności sumienia, odnosi się zakaz nakładania przez państwo na obywateli obowiązku ujawniania swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania (art. 53 ust. 7 Konstytucji RP).

§ Kazus Sprawa Swietłana D. przeciwko Jerzemu D.
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 sierpnia 2004 r., sygn. akt: IV CK 609/03)

W 1979 r. strony zawarły związek małżeński. Ze związku tego urodziły się trzy córki. W chwili zawierania związku małżeńskiego strony były katolikami. Według tej wiary strony postrzegały system wartości i zgodnie z obrządkiem Kościoła Rzymskokatolickiego praktykowały obchodzenie uroczystości rodzinnych i kościelnych. Również w duchu rzymskokatolickim były wychowywane wspólne dzieci Swietłany i Jerzego D. W latach osiemdziesiątych XX w. Swietłana D. zaczęła sympatyzować z członkami Stowarzyszenia Świadków Jehowy. Jerzy D. odmówił kontaktowania się z członkami tego stowarzyszenia i zabraniał tego Swietłanie D. Sprzeciwiał się również wychowaniu dzieci w duchu zasad i obrzędowości wyznawanych przez Świadków Jehowy. Od 1992 r. Swietłana D. i córki stron zaniechały urządzania Świąt Bożego Narodzenia. W 1996 r. Swietłana D. przyjęła wraz z dwiema starszymi córkami chrzest w nowej wierze. Najmłodsza zaś córka odmówiła przystąpienia do Pierwszej Komunii Świętej i zdecydowanie opowiedziała się za praktykowaniem reguł Wspólnoty Świadków Jehowy. Jerzy D. poczuł się odtrącony przez rodzinę z powodu niezaakceptowania przez niego zmiany wyznania żony i dzieci. W 1999 r. ustała między małżonkami wszelka więź fizyczna, psychiczna i gospodarcza. W 2001 r. Jerzy D. zainteresował się inną kobietą. Swietłana D. złożyła wówczas pozew o rozwód. Sąd Okręgowy w Gdańsku rozstrzygnął, iż wina rozkładu pożycia leżała po stronie Swietłany D. Sąd Apelacyjny w Gdańsku, podzielając stanowisko sądu I instancji, odrzucił apelację powódki. Swietłana D. wywiodła wobec tego kasację do Sądu Najwyższego.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 sierpnia 2004 r. (sygn. akt: IV CK 609/03) stwierdził, że wolność wyboru religii odnosi się oczywiście także do małżonków, lecz skutki wyboru takiej a nie innej religii mogą być postrzegane w kategorii przyczyn i winy rozkładu pożycia małżeńskiego. Odstąpienie przez jednego z małżonków od dotychczas wyznawanej religii może bowiem nie tylko spowodować rozłam „filozofii życia” prezentowanej wcześniej przez małżonków, ale może także zburzyć rytm życia i jego organizację, wpłynąć na zmianę sposobu spędzania czasu wolnego od zajęć domowych lub zawodowych, na zmianę kręgu znajomych, a także na zmianę ambicji i celów lub konkretnych zachowań w różnych dziedzinach życia. Poszanowanie wolności wyboru religii przez współmałżonka nie może sięgać tak daleko, aby obejmowało obowiązek poddania się woli współmałżonka wbrew samemu sobie. Wprawdzie z tych samych przyczyn nie można zakazać małżonkowi, który skłania się ku nowej religii, żeby zaprzestał dalszych w tym kierunku zachowań, ale z punktu widzenia skutków decyzji małżonków dla trwałości ich związku istotne jest nie tylko to, że każdy z małżonków ma swobodę decyzji, lecz także to, czy i który z nich, przez realizację swego prawa wyboru, naruszył w istotny sposób dotychczasowy wspólny model życia. Sprawcą zmiany w stosunkach pomiędzy małżonkami jest ten, który dokonał nowego wyboru, a nie ten, kto pragnie pozostać przy dotychczasowym wspólnym wyborze. W przedmiotowej sprawie skutki przyjęcia przez Stwietłanę D. i córki wyznania Świadków Jehowy były istotne; spowodowały zerwanie więzi psychicznych pomiędzy małżonkami, zmianę organizacji życia w rodzinie, ustanie dotychczasowych kontaktów towarzyskich ze wspólnymi znajomymi oraz praktyczne wyizolowanie pozwanego z rodziny. Z tych też względów Sąd Najwyższy oddalił kasację Swietłany D.
Autor: Andrzej Jednoralski, aplikant radcowski

Kancelaria Radcy Prawnego „ART”
J A N J E D N O R A L S K I