Art. 6 Kodeksu postępowania karnego poprzez zapis, że oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z obrońcy, statuuje zasadę prawa do obrony. Rzetelny proces karny wymaga, aby oskarżony miał możliwość skutecznej obrony, także poprzez korzystanie z pomocy obrońcy (tzw. obrona formalna), którym w polskim procesie karnym może być osoba uprawniona do obrony według przepisów o ustroju adwokatury. O prawie do korzystania z obrońcy należy osobę uprawnioną pouczyć; brak takiego pouczenia nie może wywoływać względem niej ujemnych skutków procesowych.
Chociaż nieprawdą jest bezrefleksyjne stwierdzenie, że honoraria adwokackie należą do wygórowanych, to nadal liczna grupa osób nie jest w stanie ponieść kosztów obrony, bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Tacy oskarżeni, wespół z oskarżonymi spełniającymi szczególne ustawowe kryteria (obrona obligatoryjna), mają prawo korzystać z dobrodziejstwa instytucji obrony z urzędu. W jakich przypadkach jest zatem ustanawiany obrońca z urzędu? Zaprezentowane zostaną najpowszechniejsze sytuacje.
W pierwszej kolejności są to oskarżeni względem których stosowana jest obrona obligatoryjna. Polega ona na tym, że w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę jeżeli jest nieletni, głuchy, niemy, niewidomy lub zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności. Dodatkowo, oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię (czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą) lub jest pozbawiony wolności (np. tymczasowo aresztowany), a także wtedy, gdy zachodzą okoliczności utrudniające obronę. Oczywiście, nie jest tak, że sam fakt upośledzenia zmysłów, czy też przeświadczenie oskarżonego o istnieniu okoliczności utrudniających obronę, powodują automatyzm w zakresie ustanowienia obrońcy z urzędu. Decyzja będzie bowiem podjęta dopiero wówczas, gdy oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, a w określonych sytuacjach także np. po zweryfikowaniu stopnia upośledzenia zmysłów. Zwraca uwagę, że prowadzenie postępowania, mimo że oskarżony nie ma obrońcy w sytuacjach wskazanych w art. 79, stanowi bezwzględny powód uchylenia zapadłego orzeczenia, ale tylko wtedy, gdy ma to miejsce w postępowaniu sądowym (T. Grzegorczyk. Kodeks postępowania karnego oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz. Warszawa 2008, s. 256).
Kolejnym z przypadków jest możliwość ustanowienia obrońcy z urzędu w oparciu o tzw. prawo ubogich. Jeżeli bowiem oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Oskarżony, chcąc uzyskać korzystną dla siebie decyzję procesową w postaci wyznaczenia mu obrońcy z urzędu, winien należycie udokumentować swoją sytuację materialną. Stan majątkowy oskarżonego zostanie bowiem zweryfikowany i oceniony pod kątem prawdziwości tezy o braku możliwości poniesienia kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 13.12.2007 r. (III KZ 119/07) zwrócił uwagę, że „należyte” – jak tego wymaga art. 78 § 1 k.p.k. – wykazanie sytuacji materialnej wnioskodawcy to nie samo podanie wielkości dochodu i sytuacji rodzinnej wnioskodawcy, ale ich udokumentowanie, czyli „należyte wykazanie” swej niezamożności. Można to uczynić poprzez np. odcinki renty czy emerytury, dokumenty ponoszonych wydatków, przekazy pocztowe itp. Należycie i rzetelnie przygotowana dokumentacja o stanie majątkowym oskarżonego pozwoli zatem zminimalizować ryzyko odmowy ustanowienia obrońcy, co zaskarżeniu nie podlega.
Jeżeli w opisanych wyżej sytuacjach oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy wyznacza mu obrońcę z urzędu. Prezes sądu zawsze imiennie wyznacza mu obrońcę z urzędu, nawet wówczas, gdy sąd wyda postanowienie o ustanowieniu obrońcy z urzędu. Prezes sądu powinien dysponować aktualną listą czynnych adwokatów w okręgu sądu i równomiernie obciążać ich obowiązkiem pełnienia czynności z urzędu (E. Samborski. Zarys metodyki pracy sędziego w sprawach karnych. Warszawa 2006, s.177). Ustanowienie obrońcy dokonywa się mocą decyzji prezesa sądu, która przybiera postać zarządzenia. Podjęcie decyzji o wyznaczeniu obrońcy zastępuje upoważnienie do obrony oskarżonego; nie zachodzi zatem sytuacja, w której ustanowienie obrońcy stanowi jedynie uprawnienie oskarżonego do udzielenia upoważnienia do obrony wyznaczonemu adwokatowi, tak jak ma to miejsce w postępowaniu sądowoadministracyjnym.
Wyznaczenie z urzędu nakłada na obrońcę obowiązek podejmowania czynności procesowych do prawomocnego zakończenia postępowania. Takie zakończenie następuje wraz z ogłoszeniem wyroku kończącego postępowanie przez sąd odwoławczy (post. SN z 17.05.2007, II KZ 8/07).
Wynagrodzenie obrońcy z urzędu określa rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu. Wysokość wynagrodzenia wynika z określonych rozporządzeniem stawek za konkretne czynności z uwzględnieniem nakładu pracy adwokata, charakteru sprawy i wkładu pracy adwokata w przyczynienie się do jej wyjaśnienia i rozstrzygnięcia. Koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu przez adwokatów zalicza się do kosztów procesu, które sąd określa w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie. Od skazanego w sprawach z oskarżenia publicznego sąd zasądza koszty sądowe na rzecz Skarbu Państwa oraz wydatki na rzecz oskarżyciela posiłkowego, przy czym sąd może zwolnić oskarżonego w całości lub w części od zapłaty na rzecz Skarbu Państwa kosztów sądowych, jeżeli istnieją podstawy do uznania, że uiszczenie ich byłoby dla niego zbyt uciążliwe ze względu na sytuację rodzinną, majątkową i wysokość dochodów, jak również wtedy, gdy przemawiają za tym względy słuszności.
Nie jest jednak tak, że ustanowienie obrońcy zawsze skutkuje jego działaniem do końca postępowania. W określonych sytuacjach możliwe jest bowiem cofnięcie wyznaczenia obrońcy. I tak, w przypadku wyznaczenia obrońcy z uwagi na niezamożność oskarżonego, sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeżeli okaże się, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono. Kolejno, gdy podstawą wyznaczenia obrońcy były wątpliwości co do poczytalności oskarżonego, jeżeli w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy; prezes sądu, a na rozprawie sąd, może wówczas cofnąć wyznaczenie obrońcy.
Autor: Bartłomiej Dobosiewicz, aplikant adwokacki
Gregorowicz-Ziemba Krakowiak Gąsiorowski Kancelaria Prawna
