Pojęcie dziedziczenia majątku. Przepisy dotyczące dziedziczenia znajdują się w księdze czwartej kodeksu cywilnego (Dz. U. z 1964 r., nr 16, poz. 93 z późn. zm. – dalej KC), tj. w przepisach art. 922 i następne.
Dziedziczenie jest odmianą następstwa prawnego pod tytułem ogólnym (tzw. sukcesja generalna), które polega na tym, że następca prawny wstępuje – poza określonymi przez prawo wyjątkami – w ogół uprawnień i obowiązków swojego poprzednika prawnego, tj. staje się podmiotem wszystkich przysługujących poprzednikowi roszczeń oraz ciążących na nim zobowiązań.
Kiedy następuje dziedziczenie majątku?
Zdarzeniem prawnym powodującym wstąpienie spadkobierców w ogół praw i obowiązków spadkodawcy jest śmierć spadkodawcy. Następuje to co do zasady z mocy samego prawa, z chwilą otwarcia spadku, które ma miejsce w momencie śmierci spadkodawcy (art. 924 KC) . Z tą chwilą na spadkobiercę przechodzą wszystkie majątkowe prawa i obowiązki zmarłego, w tym również jego długi, zwane spadkiem (art. 922 § 1 KC) . Stosownie do art. 925 KC z chwilą otwarcia spadku spadkobierca nabywa spadek. Z mocy art. 922 § 2 k.c., dziedziczenie nie dotyczy wyłącznie pewnych praw i obowiązków o charakterze ściśle osobistym, które wraz ze śmiercią spadkodawcy wygasają, np. prawa i obowiązki wynikające z umowy o dzieło, którego wykonanie zależy od osobistych przymiotów spadkobiercy (art. 645 § 1 k.c.), ale także praw, które przechodzą na określone osoby niezależnie od tego, czy należą one do kręgu spadkobierców, np. prawa i obowiązki wynikające z umowy najmu mieszkania przechodzą na osoby bliskie najemcy, które z nim mieszkały w chwili jego śmierci (art. 691 k.c.), czy też środki zgromadzone na koncie Otwartego Funduszy Emerytalnego (OFE), które przechodzą na osoby, wskazane w umowie z OFE przez dysponenta tegoż rachunku. Do spadku nie należą także prawa i obowiązki wynikające ze stosunków karnoprawnych, administracyjnoprawnych, finansowoprawnych.
Rodzaje dziedziczenia majątku
Stosownie do art. 925 KC z chwilą otwarcia spadku spadkobierca nabywa spadek, przy czym prawo cywilne wyróżnia następujące rodzaje dziedziczenia:
1) dziedziczenie ustawowe – następuje w sytuacji, gdy np.: spadkodawca nie zostawił testamentu, bądź okazał się on nieważny, bądź spadkobierca testamentowy spadek odrzucił lub został uznany za niegodnego, albo zmarł przed spadkodawcą. Kolejność dziedziczenia ustawowego określają art. 931-937 Kodeksu cywilnego,
2) testamentowe – spadkobiercą staje się osoba wskazana w testamencie. Formy testamentu określają art. 949-954 Kodeksu cywilnego.
Dziedziczenie ustawowe
Jeśli chodzi o dziedziczenie ustawowe, to wskazać należy, iż krąg spadkobierców ustawowych , jeszcze do niedawna, był zakreślony w prawie polskim stosunkowo wąsko. Do kręgu tego należały osoby połączone ze spadkodawcą więzami rodzinnymi (zstępni, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa) oraz prawnymi (małżonek i przysposobieni). W ostatniej kolejności – w braku innych spadkobierców ustawowych – do dziedziczenia powołana była gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy i Skarb Państwa. Jednak na skutek noweli z 2 kwietnia 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 79, poz. 662) krąg spadkobierców ustawowych został w istotny sposób rozszerzony. Obecnie Kodeks cywilny przewiduje dziedziczenie z ustawy następujących bliskich spadkodawcy:
Po pierwsze, małżonek zmarłego oraz jego zstępni (art. 931 KC, który nie uległ zmianie). Nadal zstępni spadkodawcy dziedziczą bez ustawowego ograniczenia stopniem pokrewieństwa (dzieci, wnuki, prawnuki, praprawnuki).
Po drugie, rodzice spadkodawcy, którzy dziedziczą bądź wspólnie z małżonkiem (art. 932 § 1), bądź samodzielnie, gdy spadkodawca nie pozostawił małżonka (art. 932 § 3). Warto podkreślić, że obecnie rodzice spadkodawcy wyłączają od dziedziczenia rodzeństwo zmarłego.
Po trzecie, rodzeństwo zmarłego oraz zstępni rodzeństwa (art. 932 § 4 i 5). Rodzeństwo zmarłego, rodzone i przyrodnie, dochodzi do spadku, gdy jeden lub oboje rodzice spadkodawcy nie dożyli otwarcia spadku lub jest tak traktowane (art. 932 par. 4). Jeżeli któreś z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, w jego miejsce wchodzą jego zstępni.
Po czwarte, dziadkowie spadkodawcy oraz zstępni dziadków spadkodawcy. Dziadkowie spadkodawcy, zarówno w linii ojczystej, jak i macierzystej, dochodzą do dziedziczenia, gdy w chwili otwarcia spadku nie żyje małżonek oraz żaden z krewnych wymienionych wyżej (zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa – art. 934 § 1). Jeżeli któryś z dziadków nie dożył otwarcia spadku, jego udział spadkowy przypada jego zstępnym.
Po piąte, pasierbowie spadkodawcy. Przez pojęcie „pasierbowie” rozumie się dzieci małżonka spadkodawcy pochodzące z jego poprzedniego małżeństwa (poprzednich małżeństw), jak również dzieci pozamałżeńskie1.
Gmina i Skarb Państwa dziedziczy majątek
W ostatniej kolejności do dziedziczenia z ustawy dochodzi gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa. Artykuł 935 w tym zakresie nie uległ zmianie. Jednak, jak się wydaje, po rozszerzeniu kręgu spadkobierców ustawowych gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy ewentualnie Skarb Państwa raczej rzadko dojdzie do dziedziczenia.
Separacja lub rozwód wyłącza dziedziczenie
Wskazać również należy na pewne odstępstwo od zasady ogólnej, wyrażonej w art. 931 KC, a sformułowane w przepisie art. 940 KC. Przepis ten wprowadza bowiem możliwość wyłączenia współmałżonka spadkodawcy od dziedziczenia ustawowego, pomimo formalnego istnienia związku małżeńskiego. Wyłączenie takie może mieć miejsce w razie wystąpienia spadkodawcy za życia o rozwód lub separację z winy pozostałego przy życiu małżonka, jeżeli prawomocne orzeczenie w sprawie nie zapadło przed chwilą otwarcia spadku, a żądanie to było uzasadnione w danych okolicznościach. Za równoznaczne z żądaniem rozwodu z winy małżonka należy uznać wyrażenie zgody przez pozwanego w procesie na rozwód z winy powoda (uchw. SN z dnia 19 sierpnia 1983 r., III CZP 38/83, OSNC 1984, nr 2-3, poz. 27). Żądanie takie natomiast nie przysługuje, jeżeli spadkodawca żądał orzeczenia rozwodu bez orzekania o winie lub zgłosił żądanie zaniechanie orzekania o winie. Wyłączenie małżonka od dziedziczenia następuje na mocy orzeczenia sądu. Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem; termin do wytoczenia powództwa wynosi sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż jeden rok od otwarcia spadku.
Dziedziczenie testamentowe
Jeśli natomiast chodzi o drugą podstawę dziedziczenia, tj. dziedziczenie testamentowe, wskazać należy, iż testament jest czynnością prawną na mocy której za życia określonej osoby dochodzi do ustalenia kto, w jakich częściach odziedziczy po śmierci tej osoby jej majątek, względnie jakie składniki tego majątku mają być zapisane i komu itp. Z faktem, że testament jest czynnością mortis causa (czyli jednostronna czynność prawna na wypadek śmierci), wiąże się ściśle jego odwołalność (art. 943 – spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia). Testament jest także czynnością osobistą (art. 944 § 2), dla dokonania której ustawa wymaga zachowania określonej formy (art. 949 i n.). Treścią oświadczenia woli testatora zawartego w testamencie jest tzw. rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci. Użyty w ustawie termin „rozrządzenie” jednoznacznie wskazuje, że dane oświadczenie woli nie wywołuje skutku rozporządzającego. Skutki prawne związane z rozrządzeniami testamentowymi powstaną dopiero z chwilą śmierci testatora, albowiem najwcześniej dopiero w tej chwili rozrządzenie może wywołać skutek rozporządzający w tym sensie, że osoby powołane w testamencie do dziedziczenia nabywają spadek jako spadkobiercy testamentowi.
Rozrządzeni testamentowe
W rozrządzeniach testamentowych testator wskazuje osoby, które mają otrzymać po nim określone korzyści, tj. określa osoby spadkobierców, zapisobierców. Sporządzający testament powinien jednocześnie określić rodzaj oraz zakres korzyści jaką ma otrzymać dana osoba, np. wielkość udziału w spadku czy przedmiot zapisu. Osoby otrzymujące korzyści mogą być jednocześnie obciążone przez testatora konkretnymi obowiązkami, np. w postaci polecenia testamentowego czy funkcją wykonawcy testamentu. W zakresie ustalenia treści konkretnych rozrządzeń testator ma pełną swobodę w granicach określonych przepisami prawa spadkowego, np. zgodnie z art. 962 k.c. nie może ustanowić spadkobiercy pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu2.
Rozrządzenia testamentowe mogą mieć różny charakter, do typowych rozrządzeń można zaliczyć ustanowienie spadkobiercy (art. 959 i n. KC), zapis (art. 968 i n. KC), polecenie (art. 982 i n. KC), powołanie wykonawcy testamentu (art. 986 i n. k.c.), wydziedziczenie (art. 1008 k.c.). Testament może jednak zawierać wiele innych rozrządzeń, np. podstawienie (art. 963 k.c.), testament negatywny, w którym spadkodawca wyłącza od dziedziczenia ustawowego określoną osobę nie powołując w jej miejsce innej osoby. Szczegółowe omówienie wszystkich tych instytucji stanowi materiał na kolejne opracowania.
Nieważność i ważność testamentu
Wskazać należy, iż stosownie do art. 945, testament będzie nieważny, jeżeli zostanie sporządzony:
1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3) pod wpływem groźby.
Testament, aby był ważny, musi być także sporządzony w formie przewidzianej ustawą, a niezachowanie tej formy powoduje nieważność dokonanej czynności. Wyróżnia się następujące formy podstawowe formy:
· Testament notarialny (sporządzony przed notariuszem w formie aktu notarialnego);
· Testament pisemny (holograficzny), który musi być sporządzony w całości pismem ręcznym testatora i przez niego podpisany;
· Testament „urzędowy”, czyli allograficzny, polegający na tym, że spadkodawca, w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków.
Wszystkie trzy powyższe formy mają charakter testamentów zwykłych. Testamentami szczególnymi są:
· Testament ustny – sporządzany w obawie rychłej śmierci. Oświadczenie woli składa się ustanie w jednoczesnej obecności trzech świadków. Przed upływem roku treść oświadczenia winna zostać spisana ze wskazaniem miejsca i daty złożenia oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, oraz podpisana przez spadkodawcę i dwóch świadków lub przez wszystkich trzech świadków.
·Testament sporządzony na statku morskim lub powietrznym;
· Testament wojskowy.
Wszystkie testamenty szczególne mają przejściowy charakter i tracą swoją moc z upływem sześciu miesięcy od momentu w którym ustały przyczyny dla których nie można było dochować zwykłej formy testamentu, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu.
Autor: Ewa Ostrowska, radca prawny
Gregorowicz-Ziemba Krakowiak Gąsiorowski Kancelaria Prawna
