Bądź ostrożny korzystając z zasady swobody umów

W obrocie handlowym coraz częściej spotyka się umowy nienazwane, czyli takie, które nie posiadają szczególnej regulacji w Kodeksie cywilnym (k.c.). Oznacza to, że w przypadku tego typu umów, nie istnieje ścisła grupa przepisów określająca wzajemne prawa i obowiązki stron. Zainteresowani mogą samodzielnie kreować treść takiej umowy w sposób najpełniej odpowiadający ich celom, przedmiotowi umowy oraz uzgodnieniom wypracowanym w toku negocjacji.

Zasada swobody umów
Podstawą do konstruowania i zawierania tego typu umów jest zasada swobody umów uregulowana w art. 3531 k.c., który stanowi, że strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Regulacja ta umożliwia tworzenie nietypowych umów, niepodobnych do tych określonych w kodeksie cywilnych oraz innych ustawach (umowy nazwane) lub też dokonywanie w nich pewnych modyfikacji, dostosowujących je do specyficznych okoliczności, w jakich znajdują się strony umowy.

Pomijając szczegółową analizę przywołanej zasady należy jedynie wskazać, że ułożenie stosunku prawnego według swego uznania ma istotny wpływ na późniejszą realizację przez strony swoich uprawnień i egzekwowanie obowiązków. Nie ulega bowiem wątpliwości, że ocena tego, czy dłużnik wykonał swoje zobowiązanie powinna być przeprowadzona ze szczególnym uwzględnieniem postanowień umownych regulujących zakres powinności dłużnika.

Stosunek prawny między stronami umowy
Dokładne i czytelne ułożenie na piśmie stosunku prawnego ma istotny wpływ szczególnie wtedy, gdy jedna ze stron w sposób nienależyty wykonuje umowę albo wcale jej nie realizuje i zachodzi konieczność podjęcia działań w celu wyegzekwowania swoich praw na etapie przedsądowym, a w ostateczności na drodze postępowania sądowego. Sporządzenie umowy bez należytej staranności prowadzi do tego, że osoby wyszkolone w pomaganiu uczestnikom obrotu gospodarczego na etapie polubownym albo później sędzia – opisując to obrazowo – „załamują ręce”, ponieważ z treści umowy nie wynika, jakie intencje przyświecały jej stronom, a dokonanie wykładni takiej umowy bywa bardzo trudne. Taka sytuacja niejednokrotnie przedłuża postępowanie sądowe, co z wielu powodów jest niekorzystne dla uczestników sporu.

Umowa handlowa
Umowa handlowa zanim zostanie sporządzona powinna zostać przemyślana. Do dobrych praktyk należy zaliczyć poprzedzanie postanowień umowy preambułą, która opisuje okoliczności złożenia przez strony oświadczenia woli, tak aby wyraźnie z niej wynikało jaki był zgodny zamiar stron i cel zawarcia umowy. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2007 (I CSK 261/07) zwrócono uwagę, iż wspomniane wyżej „pozatekstowe okoliczności” towarzyszące zawieraniu umowy mogą mieć większe znaczenie przy interpretacji oświadczenia woli niż analiza jej dosłownego brzmienia.

Jednoznaczność umowy
Pozostałe postanowienia umowy powinny być opisane w rozsądnie szczegółowy sposób, tak aby wykluczyć niejednoznaczność przy ich interpretacji. Jeżeli wyjdą na jaw rozbieżności w sposobie rozumienia przez strony postanowień zawartej umowy, strona może skutecznie powołać się na sens przez siebie rozumiany wtedy, gdy każdy uczestnik obrotu znajdujący się w podobnej sytuacji, a w szczególności dysponujący takim samym zakresem wiedzy o oświadczeniu i okolicznościach jego złożenia, zrozumiałby tak samo jego znaczenie (wyrok SN z 5 grudnia 2007, I CSK 261/07).

Ważne dla dokonywania wykładni umów handlowych są również oświadczenia stron składane przez strony umowy już po jej podpisaniu. Wszelkie tego typu deklaracje – dla bezpieczeństwa obu stron – powinny być składane co najmniej w formie elektronicznej (e-mail), ponieważ mogą w przyszłości stanowić materiał dowody przedstawiający z reguły zindywidualizowany punkt widzenia osoby, która je składa.

Z zasadą swobody umów oraz przywołanymi wyżej zasadami formułowania postanowień umowy ściśle związana jest inna zasada, w świetle której podmioty uczestniczące w obrocie gospodarczym zobligowane są zachowywać szczególny miernik staranności przy realizacji postanowień umowy. Chodzi tutaj o zwiększone oczekiwania dotyczące skrupulatności, rzetelności, zapobiegliwości i zdolności przewidywania. Obejmuje to m.in. znajomość obowiązującego prawa oraz następstw wynikających z uczestniczenia w obrocie gospodarczym.

Reasumując należy wskazać, że stadium zawierania umowy ma niebagatelne znaczenie. Formułując treść umów handlowych należy przykładać szczególną uwagę do tego, aby ich postanowienia były jednoznaczne i w sposób zrozumiały dla obu stron stosunku prawnego oddawały treść i cel stosunku prawnego oraz o ile to możliwe, ze wskazaniem okoliczności, które towarzyszyły podpisaniu kontraktu. Taka zapobiegliwość pozwoli we właściwy i korzystny sposób organizować swoją działalność gospodarczą.

Autor: Przemysław Adamus, Rachelski i Wspólnicy